روایت شناسی غزل حافظ (کتاب چاپی)

بخش هایی از سخن نویسنده خانم دکتر شادی احمدی با خوانندگان فرهیخته:

سخن نخست
یکی از خرده‌هایی که از قدیم بر حافظ می‌گرفته‌اند و حتی به صورت افسانه‌ای آن را به زمان خود او نسبت می‌دهند، آن است که شعر وی ساختار گسسته دارد (خواندمیر، 1353: 315). در روزگار ما آن را با نام «انقلاب در ساختار غزل»، هنر اصلی حافظ دانسته¬اند؛ بدین معنی که ابیات غزل‌های او مستقل هستند و حال ثابت، انسجام منطقی و توالی معنایی ندارند (خرّمشاهی، 1367: 34). مسلماً‌ هر متنی منسجم است، مگر نقیض آن اثبات شود. لیکن ویژگی بنیادی شعر حافظ در همین ظاهر گسسته است که البته دلالت بر پیچیدگی ساختار آن می‌کند، نه اینکه واقعاً‌ گسسته باشد (مالمیر، 1388: 49). طرز جدیدی که حافظ در غزل بنیاد نهاد،‌ به شعر او صورت و روساختی پاشان و پریشان بخشیده¬است که در عین حال از ژرف‌ساختی واحد و منسجم، برخوردار¬ است. اصرار بر اینکه نظم حافظ؛‌ پریشان، مقطّع و دارای تعدّد موضوع است؛ موجب شده غزل او به صورت مجموعه‌ای نامنسجم از بیت‌های ناهمگون تصوّر شود؛ در حالی‌که طرح غزل‌های حافظ، بر مبنای موضوعی واحد است، اما در عین حال هر بیتی، متضمّن لایه‌ای از مضامین فرعی است که هستۀ اصلی سخن وی را در برگرفته است. در واقع، ساختار پلکانی و مدرّج شعر حافظ،‌ پلّه‌پلّه ما را در طول آن مفهوم اصلی پیش می‌برد تا در نهایت به آن مضمون نهایی نایل شویم. هر بیت در حکم یک درجه است، یک درجه از فهم و یک پایه از معرفت، که در سیر طولی و عمودی خود، خواننده را به مقصود غایی می‌رساند. عمدتاً حافظ شناسان به کم‌گویی حافظ اشاره کرده‌اند که وی با آنکه حرفۀ‌ اصلی‌اش شاعری است، اما «در هر سال بیشتر از ده غزل نگفته و پیداست که او در این فاصله جز پرداختن به همین حجم نسبتاً اندک غزل‌ها، کاری هنری و شعری نداشته است» (شفیعی‌کدکنی، 1368: 425). منتهی این پرداختن به غزل‌ها و تصرّف هنرمندانه و تراش زدن را بیشتر در جابه‌جایی کلمات و تغییر تعابیر و هنرنمایی در محدودۀ بیت دانسته‌اند و متعرّض این نکته نشده‌اند که ممکن است حافظ در استواری ساختار غزل‌ها نیز کوشیده باشد و ای بسا تغییر عبارات و کلمات در ابیات نیز، برای هماهنگی و انسجام درونی غزل صورت گرفته باشد و اگر ساختار گسسته‌نما در شعر او نسبت به دیگران بیشتر است، حاصل همین ذوق‌ورزی‌ است. نکتۀ مهمی که برای درک و تحلیل غزلیات حافظ، باید بدان توجه کرد؛ چگونگی تکوین و خوانش غزل است. دستیابی به این هدف با استفاده از روایت‌شناسی میسّر است. روایت‌شناسی بر مؤلّفه‌های روایی و درون‌متنی تأکید دارد؛ ابزارهایی فراهم می‌آورد تا محقّق بتواند فرایندهای مؤثّر در تکوین و خوانش روایت را واکاوی کند.
به نظر تولان، ارتباط میان وقایع (عناصر) روایت، غیرتصادفی است؛ وی ارتباط استنتاجی بین وضعیت‌ها در روایت را، شرطِ «روایت بودن» دانسته است (تولان،1383: 18-19). تولان، مخاطب (خواننده) را مصدر تشخیص (یا ایجاد) ارتباط میان عناصرِ (وقایع؛ وضعیت‌ها) روایت می‌داند؛ یعنی امتیاز ویژۀ تعیین نسبت‌های منطقی و علّی میان عناصر روایت از آنِ مخاطب است و در نتیجه، تعیین روایت بودن یا نبودن، از سوی مخاطب صورت می‌گیرد. از این روی، تولان معتقد است که نتیجۀ روایت «از پیش تعیین شده» نیست، بلکه «ادراک شده» است (تولان، 1383: 18). بنابراین، روایت و روایت¬مندی طیّ فرایند «خوانش» نمود می‌یابد. این مسأله، اهمیت «خوانش» را در جریان تکوین روایت نشان می‌دهد. پرینس، خوانش را فعالیتی می‌داند که شامل یک متن، یک خواننده و تعامل میان متن و خواننده است، به گونه‌ای که وی بتواند دست کم به برخی از پرسش‌های مربوط به معنای آن متن، پاسخ درست بدهد؛ به عبارت دیگر، خوانش متن تقریباً عبارت است از پردازش تدریجی داده‌های متنی با طرح پرسش دربارۀ آن متن و پاسخ دادن به آن¬ها بر پایۀ همان متن (پرینس،1391: 111). البته خوانش، امری بی‌قید و بند، کاملاً متکثّر و خودبسنده نیست. متن در برخی موارد محدودیت‌هایی را بر خوانش اِعمال می‌کند و شمار خوانش‌ها را به حداقل می‌رساند (همان:119). در این حالت، خوانش خلاّقانه، حاصل تعامل پویا با متن است. بر این اساس، فرایند خوانش از یک سو، ناشی از حضور و عملکرد خواننده و از سوی دیگر، ناشی از ظرفیت‌های بالقوۀ متن برای«خوانایی» است.
خوانایی، به خوانش‌پذیریِ متن و چگونگیِ دریافت معنا از متن اشاره دارد و با توجّه به تعریف پرینس، این اصطلاح به شمار عملیات لازم برای دریافت معنا، پیچیدگی، گوناگونی و امکان‌پذیری آن¬ها بر پایۀ خودِ آن متن اشاره دارد (همان:139). از سوی دیگر، خواناییِ متن روایی، ارتباط تنگاتنگی با ساخت¬مندیِ روایت دارد. ساخت‌مندی منجر به انسجام رواییِ متن، و در نتیجه، خوانش‌پذیریِ آن می‌شود. بر این اساس، متن با داشتن توانش‌های بالقوۀ خوانایی و ساخت¬مندی، امکان پردازش داده‌ها، تجزیه و تحلیل و پیکربندی داده‌ها، معنادهی و امکان صورت¬بندیِ کلّی را برای خواننده فراهم می‌آورد. خواننده نیز در تعامل با ساختارهای پیچیدۀ متن، امکان هویت‌یابیِ رواییِ متن را فراهم می‌کند، تا کارکرد روایی و معنایی روایت را میسّر سازد. «خوانش» در این تعامل پویا میان خواننده و متن صورت می‌گیرد.
پژوهش در حوزۀ روایت¬شناسی در ایران، تقریباً نوپاست، به خصوص در دیوان حافظ که اساساً در روایت بودن؛ یا نبودن آن شک¬هایی هست. در این پژوهش با تکیه بر روایت¬شناسی ساختارگرا، وجوه روایی اشعار حافظ در قالب دو بخش1- غزل هایی با ساختار روایی آشکار (غزل- داستان) و 2- غزل¬هایی با ساختار روایی پیچیده و غیرآشکار، تحلیل و بررسی شده است.
هدف از این تحلیل، نقض تأویل¬های بی وجه و بی مورد خوانندگان و پژوهشگران در مورد غزلیات حافظ؛ به وسیلۀ تبیین چگونگی روایتگری حافظ و استخراج وجوه کارکردهای روایی در این اشعار است. علاوه بر این¬، روایت¬شناسی این اشعار ما را با ابعاد تازه¬تری از هنرمندی حافظ بزرگ نیز، آشنا می¬کند؛ این باور عموم را که اشعارحافظ صرفاً دارای کارکرد تاریخی هستند، تعدیل و گاه تصحیح می¬کند و باعث می¬شود ارزش میراث فرهنگی غنی و باسابقۀ ما، درگیرودار خوانش¬های صرفاً خطی، ناشناخته باقی نماند.
نکتۀ قابل ذکر این است که اگرچه روش¬های روایت¬شناسی بسیاری وجود دارند که ابزاری برای تحلیل متن در اختیار ما می¬گذارند؛ اما گاهی خود متن، الگو و نظریۀ روایی ویژۀ خود را تولید می¬کند. غزلیات حافظ هم از این امر مستثنی نیست و اگرچه عمدتاً تلاش بر این بوده که در بخش عمده ای از پژوهش، از نظریات روایت شناسان ساختارگرا، بهره برده شود؛ اما هر جا لازم بوده این نظریه¬ها با توجه به خود متن، تعدیل و همسان سازی شده است.
 

این کتاب ارزشمند را نشر رواد در شهریور 1402 چاپ کرده است.

سرشناسه:            احمدی، شادی، ‏‫۱۳۶۴ -‏‬‏‬‬‬‬
عنوان و نام پديدآور:        روایتشناسی غزل حافظ/ مولف شادی احمدی.
‏مشخصات نشر:        قزوین: انتشارات رواد، ‏‫۱۴۰۲.‬‏‬‬‬‬
مشخصات ظاهری:    ‏‫    ۱۱۴ص.‬‏‬‬‬‬
شابک:            6-4- 92829-622-978‬‏
وضعیت فهرست¬نویسی:    فیپا‏
یادداشت:            کتابنامه: ص. ۱۰۷ - ۱۱۴.‏
یادداشت:            واژهنامه.‏
موضوع:            حافظ، شمس¬الدین محمد، 792ق.
موضوع:            Hafiz, Shamsoddin Muhammad, 14th century    ‏
موضوع:    روایتگری
‏‫‭Narration (Rhetoric)        
گفتمان روایی
Discourse analysis, Narrative
شعر فارسی  --قرن‏‫ ۸ق.‏‬--تاریخ و نقد
Persian poetry--14th century--History and criticism‏‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
رده¬بندی کنگره:        ‏‫‬‭PN۳۳۸۳‭‬‏‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
رده¬بندی دیویی:        808
شماره کتابشناسی ملی:    ‏‫‬‭‬‭‭ ۹۳۳۲۷۲۲‬‏‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
اطلاعات رکورد کتابشناسی:    فیپا

            انتشارات رَواد
وبسایت تخصصی زبان و ادبیات فارسی و روان‌شناسی: www. Ravaad.ir

عنوان:    روایت‌شناسی غزل حافظ
نویسنده:    دکتر شادی احمدی
طراح جلد:    سمیه حبیبی
صفحه¬آرا:    مرضیه طاهری
تیراژ:    1000 نسخه
چاپ اول:    1402
شابک:    6-4-92829-622-978
قیمت:    120.000 تومان
دفتر مرکزی:    قزوین، خیابان توحید، کوچۀ بهرام، پلاک 4. طبقۀ دوم، دفتر انتشارات رَواد. تلفن: 33352721-028
 

   بخش های آغازین این کتاب ارزشمند