دستور تاریخی مهری باقری

رواد - تاریخ زبان فارسی !

مطالب این بخش از کتاب دستور تاریخی زبان فارسی از خانم دکتر مهری باقری است. و تحلیل می‌کند که چرا زبان تجویزی نیست. چرا زبان برای اهل زبان است و سرنوشت زبان فارسی از قدیم تا به امروز چه بوده و چه شده است.

در این مقاله دربارۀ سیر تکامل زبان مادری مان یعنی فارسی صحبت می‌کنیم و همچنین به ویژگی های اصلی زبان می‌پردازیم.

تاریخ زبان فارسی سرگذشت زبان فارسی را بیان می‌کند. منشأ یا به اصطلاح مادر و خویشاوندان زبان فارسی را معرفی می‌کند. اینکه در کجا اسکان داشتند؟ چطور پراکنده شدند و الآن در کجاهای جهان پخش شده اند.

امروزه زبان فارسی در برخی ازکشور های جهان در کنار ایران، مانند افغانستان، تاجیکستان به رسمیت شناخته می‌شود و در بعضی کشور ها مثل ازبکستان هم بیشتر مردم به زبان فارسی صحبت می‌کنند.

سوال دیگر و مهم اینست که زبان از گذشته های دور تا به امروز دچار تغییر و تحول شده است؟ آیا تحول زبان جز ویژگی های زبان است یا مطابق با آنچه قدما فکر می‌کردند زبان امری ایستا و ثابت است؟ آیا تحولات زبان با تغییرات اجتماع همسوست؟ چرا زبان را آیینۀ جامعه می‌دانند؟

پاسخِ به این پرسش ها را در این مقاله و نوشته های بعدی دنبال کنید. ضمن این که دربارۀ علت تحول و خویشاندان زبان پارسی نیز صحبت می‌کنیم.

همچنین فراموش نکنید که ما مقالات دیگری هم در مورد شاعران ایرانی در بخش بلاگ و قسمت های دیگر سایت نوشته ایم مانند حافظ و سعدی که میتوانید به راحتی در قسمت های مختلف سایت به راحتی ببینید و بخوانید!

تاریخ زبان دانش نوینی است که در مجموعه دانش زبان شناسی قرار دارد. زبان شناسی علم جدیدی است که در سال های قرن بیستم ایجاد شد. مهمترین نقش زبان برقراری ارتباط در جوامع بشری است و از آنجا که جوامع انسانی درحال تغییر و تحول اند، زبان نیز برای انجام نقش خود، تحول و تغییر می‌یابد. بنابراین زبان امری ایستا و راکد نیست، بلکه به تبع تغیرات جامعه دچار تغییر و دگرگونی است که تحت عنوان تحول زبان خوانده می‌شود. این تحول از اغاز تا به امروز و تا همیشه همراه زبان است زیرا خاصیت زبان تغییر و دگرگونی است. این تغییر و تحول زبان در تمام عرصه های زبان اتفاق می‌افتد: عرصۀ واژی، گرامری، واجی، صرفی، و ....

زبان چون آیینه ای است که می‌تواند بافت و ساخت جامعۀ خاص آن عهد را در خود منعکس کند.

زبان فارسی از خانوادۀ بزرگ زبان هندواروپایی است که با زبان های لاتین، یونان باستان، سنسکریت خویشاوندی دارد.

زبان فارسی از زمانی که قدیم ترین آثار مکتوب دارد، یعنی قرن ششم پیش از میلاد تا زمان حاضر دستخوش تحولات و تغییرات زیادی شده است.

پیشنهادی :بهترین شاعران ایرانی + زندگینامه و آثار

تحول زبان

«زبان پدیده‌ای است همانند رود که حرکت از آن جداشدنی نیست. ماهیت آن آمیختگی پایداری، با تغییر و تحول دارد،؛ زیرا باید جوابگوی نیازهای ارتباطی و پویایی فرهنگ و اندیشه‌ی جامعه‌ی مطبوع خود باشد. به موازات حرکت متلاطم تاریخ ایران، تبدیل فارسی باستان به فارسی میانه وسپس فارسی دری و سرانجام، تحول و تبدیل فارسی دری به فارسی معاصر در همین راستا قابل توجیه است.»(صفوی،1360: 89) آنان که در زمینه‌ی تاریخ تحول زبان‌ها پژوهش کرده‌اند، این نکته روشن شده است که هر زبانی پیوسته دستخوش دگرگونی و تحول است و از پی این دگرگونی‌ها و تحول‌ها، جایگاه آن یک زبان اشتقاقی به زبان ترکیبی بدل می‌شود و زبان ترکیبی ممکن است به زبان تکواژی منتهی شود و بالعکس، اما این تغییر و تبدیل‌ها هرگز موجب نمی‌شود که زبانی توانایی‌ ذاتی خود را از دست بدهد و دستخوش آشفتگی گردد.»(حق‌شناس، 1380: 251)
مسلم است که زبان دائماً در حال تغییر است. از نظر زبانشناسان تاریخی - تطبیقی زبان‌هایی که از زبان اصلی (مادر) منشعب می‌شوند و به دلایل مختلف از زبان مادر دور می‌گردند، سبب تغییر در زبان اصلی یا مادر می‌شوند.»(ساغروانیان، 1369: 78) که لهجه‌ها و گویش‌ها در این ردیف قرار می‌گیرند.

هر جامعه ای مانند موجود زنده دچار تغییر وتحول است زبان نیز دچار تغییر و تحول می‌شود. تحول زبان در عرصه های متلفی ازجمله: تحول در واج، واژی، صرفی یا ساخت کلمه، نحوی یا تغییر در قواعد هم نشینی در ساختمان جمله.

تحولات تاريخي هر زبان به صورت خلاصه شامل موارد زیر است:

1- تحول آواها و اصوات؛
تحولات آوایی را از طریق نظام آوایی که شامل صامت ‌ها و مصوت‌هاست، مورد بررسی قرار می‌دهند. «اثرگیری زبان فارسی از زبان‌های بیگانه در تمام سطوح زبان شکل یکنواخت و یکسان اتفاق نمی‌افتد. دو سطح آوایی و هجایی زبان در برابر نفوذ زبان‌های دیگر از خود، مقاومت زیادی نشان می‌دهند. به عبارت دیگر، این احتمال که در روند آسیب‌پذیری زبانی، ساخت آوایی یا ساخت هجایی، دستخوش تغییرات آشکار و خطرآفرین شود، در سطح فعلی تماس زبان فارسی با زبان‌های بیگانه، بسیار ضعیف است. بررسی‌های تاریخی حاکی از این است که ساختار زبان فارسی در این دو مورد خاص، خود به خود از سطح ایمنی برخوردار است.»(افتخاری،1386: 29 )گستره‌ی تحولات آوایی از طریق ابدال، حذف، اضافه، قلب و ادغام و ... صورت می‌گیرد. یکی از دلایل مهم و اصلی تحولات آوایی کم کوشی است.

ابدال

یکی از مهمترین تحولات آوایی"ابدال " در زبان فارسی است که این تحول" تبدیل و تغییر واج ها به یکدیگر " است.( باقری،1386: 110) و یا به تعبیر بهتر، تبدیل یک واحد زنجیری گفتار به واحد زنجیری دیگر، ابدال گفته می‌شود. این نوع از تحولات آوایی در دوره‌ی میانه فراوان و به وفور دیده می‌شود.

حذف

همان‌گونه که آوایی را می‌توان از صفر تولید کرد، می‌توان آن را نیز حذف کرد. یکی از مهم‌ترین تحولات آوایی فارسی، حذف برخی از واج‌هاست. حذف واجی در مواضع مختلف یعنی آغاز، میان، و پایان واژه ها رخ می‌دهد.

اشتر    shotor    oshtor

اضافه( افزایش)

در برخی از مواقع دو صامت در آغاز کلمه در کنار هم قرار می‌گیرند که طبق این قاعده بین دو صامت، یک مصوت افزوده می‌شود.گاه، تحت شرایطی یک واحد زنجیری به زنجیرۀ گفتار اضافه می‌شود.

قلب

یکی از دگر گونی‌های آوایی از دوره ای به دوره دیگر، قلب است که موجب آسانی تلفظ می‌شود.به عبارت دیگر،«قلب» نوعی جابجایی حروف و یا تعبیر بهتر جا به جایی واج‌هاست. (مهری باقری،1372:109)
حق‌شناش فرایند آوایی قلب را این گونه تعریف می‌کند که «گاه، دو همخوان در ترکیب، بر اثر هم نشینی جای خود را عوض می‌کنند، به طوری که همـــــخوان نخستین جایگاه همخوان دوم را می‌گیرد و همخوان دوم به جای هم‌خوان اول می‌نشیند. این فرایند را قلب گویند.»(حق‌شناس،1380: 67) مشهورترین نمونۀ قلب: تبدیل قفل به قلف است.

ادغام

یکی دیگر از تحولات صوتی که به منظور آسانی تلفظ صورت گرفته است، تبدیل دو واج به واج سومی است که برخی از دیگر ویژگی‌های هر دو واج قبلی را دارد.(مهری باقری، 1377: 109)

کم کوشی زبان و علل آن

یکی از علت های تحولات زبان و ایجاد گویش‌ها کم کوشی است. میل به انجام دادن کار در مدت کوتاه‌تر و با صرف انرژی کمتر، خصلت دیرینه و همیشگی انسان است. زبان نیز از این قاعده مستثنی نیست. و بر اساس اصل اقتصاد زبانی همواره به کوتاه و ساده شدن تمایل دارد.»(لامسدن،1910: 365) بدین ترتیب، انواع فرایندهای کم‌کوشی زبانی شامل، حذف، قلب، ابدال و ... ایجاد می‌شود. در مواردی خاص تمایل به کم‌کوشی، که یکی از علایق انسانی است، عامل مهمی در تغییرت زبانی به شمار می‌رود. زبانشناسان نیز بیشتر قوانین ناظر بر تحولات آوایی زبان را، که موجب راحت‌تر تلفظ‌شدن واژگان و ساده‌تر شدن شکل عبارات و ساختمان دستوری زبان می‌شود؛ناشی از همین قانون کلی «صرف کمترین انرژی در گفتار»می‌دانند.»(باقری،1377: 16)

2- تحول ساخت کلمات (تحولات صرفی)

3- تحول طرز و رابطه همنشینی کلمات در جمله؛

4-تحول واژگان؛

5-تحول معانی.

نمونه:

baga \ vazraka \ Auramazdâ \ hya \ im
âm \ bumâm \ adâ \ hya \ avam \ asm
ânam \ adâ \ hya \ martiyam \ adâ \ h
ya \ siyâtim \ adâ \ martiyahyâ

" خدای بزرگ است اهورامزدا،

که این زمین را آفرید،

که آن آسمان را آفرید،

که شادی را برای مردم آفرید،

baga= مغ= خدا

vazraka= بزرگ= بزرگ

hya= ضمیر اشاره و موصول او که مفرد مذکر در نقش فاعلی= تغییر صرفی و ساختی زبان

شیاتیم shyãtim= شادی

علت تحول و دگرگونیهای زبان

تحت دو عنوان کلی بررسی می‌شود:

1- علل خارجی یا برون زبانی

2- علل داخلی یا درون زبانی

همچنین بخوانید: 0 تا 100 زندگی شاملو + حقایق پنهان

علل خارجی تحول و دگرگونی زبان

تحولات جامعه چه در زمینۀ اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، معنوی و فرهنگی در تغییر و تحول زبان تاثیر می‌گذارد. واژگان هر زبانی بیش از هر چیز دیگر می‌توانند دگرگونی های اجتماعی را منعکس کنند.

هم چنانکه در جامعه فارسی امروز تغییر سبک زندگی، از بین رفتن برخی مشاغل، طهور شغل های جدید، ابزار و وسایل پیشرفته و مدرن، مهاجرتها و مسافرتها، ارتباطات فرهنگی و تجاری با سایر ملل، فضای مجازی و ملزومات آن، شبکه گستردۀ ارتباط جهانی، باعث تغییر زبان در همه عرصه های آن شده است.

نمونه:

پاره ای از لغات کهن مثل: قژاگند، برگستوان، چرخشت، گازر، جولاهه، میزد، آفرینگان و یا ورود لغاتی جدید مانند: یخچال، پراید، دین، دوش گرفتن (به جای حمام کردن)، اینترنت، گوشی موبایل، صفحه ال سی دی، زنگ زدن ( به جای تلفن کردن) و ... این ها جزو علل خارجی یا غیرزبانی تحول و دگرگونی زبان است.

علل داخلی تحول و دگرگونی زبان

این علت برگرفته از ویژگی ذاتی زبان است، زبان به دنبال کم کوشی است و دوست دارد انرژی کمی مصرف کند، لذا بیشترِ تراش خوردگی ها و حذف واژه های سخت تلفظ و ... به خاطر این ویژگی زبان است. 

کارگاه منحصر به فرد و درجه یک آمار و روش تحقیق!

نمونه:

در گذر زمان، اسپ به اسب بدل شده است.

خْشَپَواَ xshapavã = شب

یا حذف ساخت دستوری جنس و شمار مثنی از دستگاه زبان و ساده تر شدن دستگاه افعال در زبان فارسی.

نکتۀ جالب:

زبان فارسی، هندی، آلمانی، انگلیسی، روسی، فرانسه و ایتالیایی با وجود این که همه خویشاوند هستند، یعنی همگی از زبان مادر یعنی «هندواروپایی» سرچشمه گرفته اند، براثر عوامل دگرگون کننده متفاوت، هر یک زبانی مشخص و متمایز از دیگری دارند.

                                                            مطالب این نوشته برگرفته از کتاب خانم دکتر مهری باقری است.

ضمن این که زبان فارسی زبان لطیفی است و هر گونه خشنی را از خود می‌زداید، از این روست که خ در شب به مرور زمان دچار تحول و حذف شده است.  ابتدا به ساکن در فارسی باستان بوده که به مرور از بین رفته است و دو ساکن پشت سر هم تنافر است و زبان فارسی آن را پس می‌زند.

آثار برگزیده زبان فارسی

در طول تاریخ شاعران و نویسندگان زیادی بوده اند که در راستای پیشرفت و رشد زبان فارسی کتاب هایی نوشته و یا شعر هایی گفته اند. در این بخش می‌خواهم بهترین و موثر ترین این اثار را به شما معرفی کنم ! ضمن اینکه قبلا یک مقاله در مورد بهترین شاعران ایران زمین نوشته ام که ده تا از بهترین و موثر ترین شاعران البته نه به ترتیب قدرت و بهتر بودن معرفی کردم و زندگینامه و حقایق مربوط به آنها را در آن مقاله نوشته ام از این لینک می‌توانید بخوانید.

فارسی شکر است و امید این قند پارسی برایمان همیشه در همیشه بماند. در روزهای آینده دربارۀ خوشاوندان و تاریخ زبان فارسی بیشتر صحبت می‌کنیم.

انواع زبان ها

بنابر آماری که زبان شناسان در سال 1964 اعلام کردهاند، تعداد زبان ها به چهار تا هفت هزار اعلام کرده اند. که این زبان ها از تعدادی زبان مشخص و معدود که مادر‌ آنها به شمار می‌روند، منشعب شده است. که هر یک به طریق خاصی تحول یافته اند.

رده بندی براساس ساخت صرفی و نحوی زبان:

برخی دانشمندان زبان شناس زبان ها براساس ساختمان صرفی و نحوی به سه دسته رده بندی کرده اند:

تک هجایی: زبان چینی، تبتی و ....

پیوندی؛ مثل کره ای، عبری و عربی

صرفی: زبانی است که حرف دارد، یعن کلماتی که معنای مستقلی ندارد و وظیفۀ آنان نشان دادن رابطۀ خاصی میان کلمات اصلی است.

بعدها زبان شناسان پی بردند که این ویژگی ها نمی‌تواند دسته بندی زبان را به صورت دقیق نشان دهد زیرا هر زبانی یکی از این ویژگی ها رایج تر است و دو ویژگی دیگر نیز به صورت کمتر وجود دارد.

رده بندی زبان ها براساس خویشاوندی:

از شباهت میان واژه ها و توجه به ریشۀ کلمات و توجه به دستور تاریخی باعث شد تا زبان شناسان در میان برخی از زبان ها مشابهت هایی را بیابند. آنان اعلام کردند که اگر دگرگونی های صوری و ساختمانی چند زبان تابع قوانین یکسانی باشدمی توان چنین پنداشت که آن زبان ها خویشاوند هستند.

مهمترین خانواده های زبانی عبارتند از: هندواروپایی- سامی و حامی- اورالی- اوگری، آلتایی. و زبان های منفرد که هیچ رابطۀ خویشاوندی با زبان های دیگر ندارند، مانند زبان چینی و تبتی. زبانهای ایرانی از خانوادۀ زبانی هندواروپایی است.

مادر و خویشاوندان زبان فارسی!

زبان فارسی از مادر خانوادۀ زبان هندواروپایی متولد و در منطقۀ وسیعی در شمال دریای خزر، جنوب روسیۀ امروزی رشد یافته است. سپس پس از مدتی به دلایلی مهاجرت می‌کند و به جنوب آسیا وارد می‌شود. خویشاوندان دیگر او به منطقۀ شمال اروپا مهاجرت می‌کنند. به همین دلیل می‌گویند زبان فارسی از خانوادۀ زبانی هندواروپایی است. این خانواده که اول در شمال دریای خزر اسکان داشتند مهاجرت می‌کنند و برخی به جنوب آسیا و بعضی به شمال اروپا وارد می‌شوند.

خویشاوندان زبان فارسی در بخش جنوب آسیا عبارتند از: هندی، تخاری، هیتی و خویشاوندان زبان فارسی در شمال اروپا عبارتند از: یونانی، آلبانیایی، ایتالی،ژرمنی، اسلاوی، سلتی و ....

یکی از منابع مهم برای درس دستور تاریخی کتاب تاریخ زبان فارسی دکتر خانلری است. این کتاب جزو منابع فرعی سرفصل درس دستور تاریخ زبان فارسی است.

دانلود تاریخ زبان فارسی خانلری

در نهایت متشکر از اینکه این مقاله را تا انتها خواندید مقاله های دیگر را هم در بخش بلاگ سایت می‌توانید بخوانید و لطفا نظر خود را در بخش کامنت بنویسید🙏🙏

کانال روانشناسی رواد در تلگرام: t.me/ravadpsycho

کانال رواد در تلگرام: . t.me/ravaad

پیج اینستاگرام روانشناسی رواد: instagram.com/fahimehhakima

برای مطالعۀ بیشتر:

1-ابوالقاسمی ،محسن(1375).«دستور تاریخی زبان فارسی«، تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت).
2- _________(1392).«تاریخ زبان فارسی» ،تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)
3-افتخاری،سیداسماعیل(1384).«نقش کم‌کوشی زبانی در پیدایش فارسی محاوره»، مجله پژوهش‌های ادبی، سال 2، شماره 7.
4-____________(1386).«آسیب‌شناسی و آسیب‌گریزی عناصر زبانی بیگانه در فرهنگ و زبان فارسی (بحثی در تغییرات زبان فارسی)»،شماره 72:صص23-38.
5-باقری، مهری(1377).«تاریخ زبان فارسی»،چاپ چهارم، تهران:قطره.
6-_______(1386).« تاریخ زبان فارسی»،تهران:انتشارات دانشگاه پیام نور.
7-ثمره، یدالله(1363).«آواشناسی زبان فارسی»،تهران:مرکز نشر دانشگاهی.
8-حق‌شناس، علی‌محمد(1380).«آواشناسی(فونتیک)»،تهران:آگاه.
9-ساغروانیان، سیدجلیل(1369).«فرهنگ اصطلاحات زبانشاسی»،چاپ اول، مشهد: نشر نما.
11-صفوی، کوروش(1360).«درآمدی بر زبان‌شناسی»،تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
12-فاضلی و کیخایی، محمدتقی و مهدی(1387).«بررسی تطبیقی فرآیندهای واجی و آوایی گویش شوشتری با فارسی نو»،فصلنامه علمی ترویجی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ازاد اسلامی اراک، شماره 13:صص 1-14.

منبع لاتین:
Lumsden,M.A Grammar   of Persian   Language. Calcutta University   press, Vol.II, 1910.

برترین محصولات ما:

آزمون رو شاخ در قالب ورد + تخفیف ویژه 50 درصدی مدت محدود!

آموزش کامل داستان نویسی کودک تضمینی و فوق کاربردی + کمک در روند چاپ کتاب با تخفیف 70 % تا پایان مهر!

سخن شکرین پارسی (نسخه چاپی) با 50 در صد تخفیف ویژه

کارگاه منحصر به فرد و درجه یک آمار و روش تحقیق: فوق کاربردی برای دانشجویان!