دستور زبان فارسی معاصر

رواد - دستور زبان فارسی معاصر براساس نظریۀ ساختارگرایی

پیش از آنکه به مبحث دستور زبان فارسی مطابق با نظریۀ ساختارگرایان بپردازیم، دربارۀ اقسام دستور توضیح می‌دهیم.

اقسام دستور زبان

دستورزبان خوداقسامی دارد و به شعبه‌هایی تقسیم می‌شود؛ مانند:
1. دستور تاریخی
دستور زبانی که قواعد صرف و نحوی زبان را در دوران گذشته بررسی می‌کند.
2. دستور تطبیقی
دستوری است که دو زبان هم ریشه را با هم مقایسه می‌کند. بنابراین دستور تطبیقی بیشتر برای زبان‌ها قدیمی نوشته می‌شود.
3. دستور توصیفی
دستوری که ساختمان زبان را در زمان معین مطالعه کند، دستور هم‌زمانی یا توصیفی نامیده می‌شود.(مهیار، 1376: 114)
3. دستور مقابله‌ای
دستور زبانی است که دستور دو زبان زنده را با هم مقایسه کند، خواه این دو زبان هم‌ریشه باشند و خواه نباشند.(فرشیدورد، 1383: 299)
4. دستور ساختاری
دستوری که براساس نظریات فردینادو سوسور، زبان‌شناس اهل ژنو نوشته شده باشد. سوسور در نظریات خود می‌کوشد تا نشان دهد که زبان مجموعه‌ای از صداها و واژه‌ها نیست؛ بلکه شبکه‌ای است از روابط که بر روی هم نظام یا سیستمی را به‌وجود می‌آورد، سوسور اصطلاح (form) را برای نامیدن این شبکه‌ زبانی به‌کار می‌برد. این نظریه در توصیف دستور زبان و نیز در توصیف دستگاه صوتی زبان از توسل جستن به معنا خودداری می‌کند و در واقع دستوری عرضه می‌کند که صرفا جنبه‌ صوری دارد و از دانش زبانی و معنا الهام نمی‌گیرد.(باطنی، 1385: 77)
5. دستور گشتاری
بررسی زبان بر اساس نظریات نوام چامسکی، زبان‌شناس آمریکای است. دستور گشتاری در توصیف جمله‌های زبان تنها به روساخت اکتفا نمی‌کند؛ بلکه رابطه‌ آنها را با ژرف‌ساخت و قواعد گشتاری در نظر می‌گیرد و نشان می‌دهد که چگونه گشتارهای گوناگون باعث درهم ریختن ژرف‌ساخت می‌شود و روابط روساختی را مبهم و پیچیده می‌کند. (همان: 109)
 

برگردیم به دستور ساختارگرانه که در زبان فارسی و در بین اهل دستور به دستور نو یا معاصر معروف است. این دستور دربرابرِ دستور سنتی است.

درواقع دستور زبان فارسی با دو نگرۀ کاملاً متفاوت نوشته شده است: 1- دستور سنتی 2- دستور نو یا معاصر که مبتنی بر زبان شناسی است. در این مقاله سعی در توضیح دستور معاصر فارسی داریم. دستوری که بر پایۀ زبان شناسی ساختارگرایانه تبیین شده است. ازجمله قوانین مهم زبان نشاسی توجه به ویژگی های زبان است. زبان شناسان معتقدند که زبان به دلیلِ ماهیت تحول پذیرش هرگز ایستا نیست. دومین قانون زبانشناسی توجه به گویشوران است. از همین رو، زبان برای اهل زبان است و تجویزی نیست. یعنی به واقعیت، یعنی  زبان اکنون مردم توجه می‌کند.

سومین مسئلۀ مهم زبان شناسانه، توجه به وظایف یا فانکشن های (functions) زبان است. مهم ترین نقشِ زبان برقراری ارتباط است. برای اطلاعات بیشتر به بخش کاربرد زبان در تربیتو کارکردهای زبان مراجعه کنید.

دستور ساختارگرایانه علمی تر و روشمند تر است، زیرا با نشانه ها و ظاهر کار دارد و تعاریفش براساس نگاه ساختاری است. درمقابل، دستور سنتی معناگراست و حواشی و استثنائات زیادی دارد.

وحیدیان کارمیار وظیفۀ زبان را در ایجاد ارتباط و تکیه گاه اندیشه بیان کرده است:

ایجاد ارتباط: «انتقال اطلاعات و تجربیات میان افراد و جوامع، تنها از راه زبان میسر است. به همین دلیل می‌گویند پیشرفت بشر نتیجۀ تبادل افکار و اطلاعات است که موجب تکامل ی شده است.

تکیه گاه اندیشه: بشر در قالب زبان می‌اندیشد و اندیشیدن خود نوعی سخن گفتن است.»(وحیدیان کامیار، 1387: 3)

زبان چیست؟

زبان وسیلۀ آوایی با قابلیت تجزیۀ دوگانه برای برقرای ارتباط یعنی تفهیم و تفاهم است. (وحیدیان کامیار، 1387: 2).

تجزیه دوگانه چیست؟

تجزیۀ دوگانه از ابداعات آندره مارتینه است که تحت تأثیر آرای سوسور بنیانگذار زبان شناسی است. سوسور نابغه قرن بیستم که نظریۀ ساختارگرایی را بنیان نهاد. ساختارگرایان معتقد بودند که زبان مانند هر مسئلۀ مادی دیگر به اجزای سازنده اش قابل تقسیم است. آندره مارتینه از این رو تجزیۀ دوگانه را بنیان نهاد. تجزیۀ دوگانه یعنی زبان به کوچکترین واحدهای تشکیل دهنده اش تقسیم شود که تکواژو و واج نام دارد:

کوچک ترین واحد آوایی معنادار زبان تکواژ است و کوچکترین واحد آوایی بی معنی زبان واج نام دارد. در نگاه ساختاری به ساختار توجه می‌شود و معنا کاربرد ندارد، بنابراین یکی دیگر از تفاوت های دستور سنتی و مدرن در همین مورد است. دستور مدرن مبتنی بر نگاه ساختاری است و به معنا کاری ندارد و تعاریفش برحسب ساختار و جای قار گرفتن سازه ها است. مثلاً در تریف فعل براساس نگاه ساختاری نمی‌گوییم: «کلمه ای که بر انجام دادن رویدادی یا داشتن حالتی دلالت می‌کند» این تعریف دقیق نیست؛ زیرا در شمار زیادی از فعل ها انجام کار مطرح نیست. بنابراین تعریف فعل براساس نگاه ساختاری به شرح زیر است:

«فعل بخش اصلی گزاره است و نشانۀ آن داشتن شناسه است» یا «در تعریف مفعول به جای آن که بگوییم اسمی که کار بر آن واقع می‌شود می‌گوییم: مفعول گروه اسمی است که پس از آن بالقوه یا بالفعل را بیاید.»(وحیدیان، 1387: 6)

یا در تعریف

زبان حیوانات

حیوانات با یکدیگر ارتباط می‌گیرند اما نظام ارتباطی آنان به مانند انسان پیچیده و متکامل نیست. آنان از قوۀ خلاقیت، واژه سازی و جمله سازی برخوردار نیستند. درواقع زبان حیوانات ویژگی تجزیل دوگانه را ندارد. برای اطلاع بیشتر به این لینک مراجعه کنید.

گونه های زبان

لهجه ها و گویش ها نشان از گونه های زبانی دارند. همچنین زبان صاحبان شغل های مختلف گوناگون است با این که همه با زبان فارسی صحبت می‌کنند. حتی همین صاحبان حرف هم در موقعیت های مختلف متفاوت صحبت می‌کنند. همۀ ما د رخانه به گونه ای دیگر صحبت می‌نیم و در یک کنفرانس علمی یا موقعیت رسمی به نوعی دیگر تکلم می‌کنیم. حتی زبان شناسان معتقدند که جنسیت در زبان تاثیرگذار است و بسامد واژه ها و کاربرد‌ آنها در دو جنس زن و مرد متفاوت است. از این رو زبان فارسی را به معیار و محاوره ای تقسیم می‌کنیم که خود این دو نوع هم به بخش های ریزتر و دقیق تری تقسیم می‌شوند.

سؤالات چهار گزینه ای کنکور کارشناسی ارشد سال 1390:

1- کدام گزینه از نظر نو دستوری متفاوت است؟

الف) تیزنا    ب) توانا

ج) پهنا           د) درازنا

پاسخ: گزینۀ ب

2- کدام گزینه صفت نسبی نیست؟

الف) شایگان   ب) دیوانه

ج) بامدادان    د) عاشقانه

پاسخ : گزینۀ ج

3- کاربرد (ی) در پایان فعل های کدام گزینه متفاوت است؟

الف) تو را اگر ملک هندوان بدیدی روی    نماز بردی و دینار پراکندی

ب) اگر مملکت را زبان باشدی    ثناگوی شاه جهان باشدی

ج) اگر غم را چو آتش دود بودی    جهان تاریک بودی جاودانه

د) در این گیتی سراسر گر بگردی   خردمندی نیابی شادمانه

پاسخ: گزینۀ د

4-تکرار حرف اضافه (حرف اضافۀ مکرر) در کدام گزینه به کار نرفته است؟

الف) ز دشمن گر ایدون که یابی شکر    گمان بر که زهر است هرگز مخور

ب) به دشمن برت استواری مباد      که دشمن درختی است تلخ از نهاد

ج) از دور به دیدار تو اندر نگرستم      مجروح شد آن چهرۀ پرحسن و ملاحت

د) مر این قصه را پارسی کرده اند      بدو درّ معانی بگسترده اند

پاسخ: گزینۀ 1

با تشکر

فاطمه حکیما