کارکردهاي زبان

بلاگ رَواد کارکرد زبان

درباره‌ی کارکردِ زبان چه می‌دانید؟ منظور از کارکرد چیست؟ کارکرد به معنی کارکردن و عمل، کار، کردار در لغتنامه‌ی دهخدا آمده‌است. در این‌جا منظور از کارکرد، به معنی نقش (function) است. زبان در زندگی انسان چه کارکردها و نقش‌هایی را اجرا می‌کند؟ برای پی بردن به اهمیتِ کارکردِ زبان کافی است لحظه‌ای بیندیشیم، اگر زبان نبود چه اتفاقی می‌افتاد؟
- قدرتِ تکلم نداشتیم.
- نمی‌توانستیم با دیگران ارتباط برقرار کنیم.
- بدون زبان مسئله‌ای تعلیم و تعلم منتفی می‌شد.
-اندیشیدن هم مختل می‌شد؛ زیرا اغلب پژوهشگران بر این باورند که اندیشه ازطریق نطق امکان‌پذیر است.

تعریف کارکرد زبان  (کليک کنيد)

       
کارکرد زبان یعنی به کار گرفتن زبان برای هدف و مقصودی: «از زبان برای هدف های گوناگوني استفاده می‌کنیم. گاه برای کسب اطلاعات، گاهی برای تعلیم و گاهی برای خلق اثر هنری از زبان بهره می‌بریم.»(وزیرنیا، 1379: 24). «مرز میان کارکردهای زبان چندان دقیق و قطعی نیست... بعضی برای زبان دو زیر نقش بنیادی قایل‌اند: 1- ابزار ارتباط در مراوادات اجتماعی 2) ایجاد زیبایی هنری»(همان: 25).
نقش های زبان عبارتند از: تعلیم و تعلم، برقراری ارتباط و تفهیم، آفرینش هنری و.... زبان را براساسِ نقش های آن تقسیم بندی می‌کنند. اصلی ترین نقش زبان ایجاد ارتباط است. ياکوبسن با نگاه ساختاري خود ارتباط را داراي ساختار و براساسِ شش الگو دسته‌بندی می‌کند. «در الگوی ارتباطی یاکوبسن هر یک از عوامل شش‌گانه‌ی ارتباطی نقش ئو کارکردی دارند. با تکیه بر این‌که در پیام کدام یک از عناصر ارتباط، چیرگی دارد یکی از نقش‌های ش‌گان‌ل زبان رقم می‌خورد. هر یک از سازه‌های ارتباطی: فرستند، گیرنده، موضوع، رمز، تماس و پیام به ترتیب دارای نقش‌های ترغیبی، عاطفی، همدلی، ادبی، فرازبانی و ارجاعی هستند»(آهی و فیضی، 1392: 190-191). ابوالحسن نجفی نقش زبان را در چهار نقشِ اساسی (ارتباطي- تکيه‌گاه انديشه - عاطفي (حديث نفس) - هنري) بررسی کرده است. سیما وزیرنیا نیز تقسیم بندی جداگانه ای از نقش های زبان برشمرده است. میشل فوکو هم نشان داده‌ که زبان حداقل دارای سه بُعد اصلی است:
اولاً زبان یک نظام نشانه‌ای و واژگانی و مفهومی است؛
ثانیاً یک سیستم معنایی و تفسیری است؛
ثالثاً یک نظام قضاوت و داوری است.» (فوکو، 1380: 43).

1-    کارکرد ترغیبی زبان

ازجمله کارکردهای زبان نقش ترغیبی آن است. «هنگامی که جهت‌گیری پیام به سمت مخاطب باشد، نقش ترغیبی زبان غالب است. به نوعی می‌توان گفت هنگامی که ارتباط بر گیرنده (مخاطب) متمرکز باشد کارکرد ترغیبی برتری می‌یابد. جملات امری، ندایی و دعایی بارزترین نمود زبانی این کارکرد محسوب می‌شوند. در کنار این هم‌چنین بسیاری از جملات خبری که به قصد ترغیب بیان می‌شوند، نقش ترغیبی دارند. هنگامی که هدف از کلام جلب مشارت گیرنده یا برانگیختن وی باشد، نقش انگیزشی یا ترغیبی زبان تحق می‌یابد. این کارکرد زبان در تبلیغات نیز نقش مهمی دارند» (گیرو، 1380: 21).

2- کارکرد عاطفی زبان

از زبان علاوه بر ايجاد ارتباطو تسهيل فرآيند تفکر، براي بيان حالت‌هاي عاطفی - شخصي و تحليل احساسات دروني خود نيز سود مي‌بريم. در اين حال، منظور از کاربرد زبان لزوماً ايجاد ارتباط نيست و ما معمولاً به دريافت‌ها و واکنش شنوندگان توجه چنداني نداريم. در بسياري از موارد به هنگام شادماني زايدالوصف که بر اثر شادکامي پيش مي‌آيد و يا هنگام اندوه فراوان که بر اثر ناکامي رخ می‌دهد، براي مواجهه با روي خوش زندگي يا مقابله با چهرۀ سياه و تاريک حيات، از زبان براي نشان دادن شعف يا نامرادي خود استفاده مي‌کنيم. سخن گفتن جواني که به آرزوی خود دست يافته يا مادري که عزيز خود را از دست داده‌است، در اين موارد نقش عاطفي زبان آشکار می‌شود. 

بنابراین، از دیگر کارکردهای زبان نقش عاطفی آن است: «اگر جهت‌گیری پیام به سوی گوینده باشد، نقش عاطفی زبان برتری دارد. این کارکرد زبانی بیانگر نگرش و احساس درونی گوینده (شاعر یا نویسنده) نسبت به موضوعی است که درباره‌ی آن سخن می‌گوید. درواقع باید گفت گوینده در مرکز نقش عاطفی قرار دارد. در این کارکرد به کارگیری زبان برای بیان حالات عاطفی و شخصی لوزما برای اریجاد ارتباط صورت نمی‌گیرد. این کارکرد زبانی بیانگر احساس گوینده از موضوعی است که درباره‌اش صحبت می‌کند، این نقش زبان بیانگر احساس عاطفی خاصی است که می‌تواند واقعی باشد یا این چنین وانمود شود»(یاکوبسن، 1380: 263)

گاهی زبان محملِ حديث نفس انسان قرار مي‌گيرد. در بسياري از موارد با نوشتن شعري که هيچ مخاطبي ندارد يا نگارش مطالبي بدون خواننده (به اصطلاح فقط براي دل خودمان ) به ابراز احساسات دروني و غليان‌هاي ذهني مي‌پردازيم. در آثار نويسندگان بزرگ هم گاهي چنين آثاري که به اصطلاح (گفت‌وگوهاي تنهايي) ناميده مي‌شوند، به چشم می‌خورد.

3- کارکرد همدلی زبان

نقش همدلی از دیگر کارکردهای زبان است. هر گاه جهت‌گیری پیام به سمت تماس (مجرای ارتباطی) معطوف شود کارکرد هم‌دلانه تحقق می‌یابد. به طور کلی باید گفت هدف از ایجاد ارتباط در این کلرکرد برقراری تدام و یا قطع ارتباط است.»(سلدن، 1372: 7-8).

4- کارکرد ادبی زبان

نقش ادبی یکی دیگر از نقش‌های زبانی تلقی می‌شود. در این نقش جهت‌گیری پیام به سوی خود پیام است. در کارکرد ادبی زبان پیام. بخ خودی خود کانون توجه واقع می‌شود.«یا کوبسن کارکرد ادبی را همچون رابطه ‌ی میان پیام و خودش تعریف می‌کند. نمونه‌ی برجسته‌ی کارکرد زیباشناختی در آثار هنری دیده می‌شود. جایی که مرجع پیام خود پیام است و این پیام دیگر ابزار نیست، بلکه موضوع آن است»(گیرو، 1979: 22).

5- کارکرد زبان: ابزار ارتباط اجتماعی

ارتباط موضوعي مهم در مباحث مربوط به زبان است. به طوري که برخي از زبان شناسان ارتباط را مهمترين کارکرد زبان دانسته‌اند. انسان به‌لحاظِ فطری و طبیعی، موجودی اجتماعی است و ناگزیر است تا با هم‌نوعان خود ارتباط برقرار کند. زبان ابزار اندیشیدن و وسیله‌ای برای انتقال فکر است. دیویی زبان را ابزار ابزارها خوانده‌است. زبان ابزار خلاقیت است که هم خلاقیت را تولید و هم آن را نشان می‌دهد. زبان سرشار از نمادها و نشانه‌های قراردادی است که رمزگشایی از آن موجب انتقال مفاهیم و معانی است. بشر از همان ابتدا ناگزیر بود تا با دیگران ارتباط برقرار کند و او می‌دانست که باید بین او و دیگر افراد جامعه وسیله‌ای ارتباطی حاکم باشد تا مقاصد خود را به دیگران بفهماند و سخنان دیگران را دریابد. این نیازمندی‌های متقابل او را مجبور کرد تا از نمادها و اشاره‌های نوشتاری و گفتاری و قراردادی که بین او و اعضای جامعه‌ مشترک بود، بهره ببرد.

6- کارکرد زبان: ایجاد زیبایی هنری

زباني که براي ايجاد ارتباط به کار مي‌رود ازلحاظ زيبايي‌شناختي بسيار ساده و به دور از هرگونه پيرايه است. اما گاهي انسان‌ها با تغييراتي در ساخت‌هاي آوايی، صرفي، نحوي، و معناي زبان آن را طوري سامان مي‌دهند که حس زيبايي‌شناختي انسان و طبع هنري او را تحت‌تأثير خود قرار مي‌دهد. اين نقش زبان بيشتر در آثار ادبي؛ شعر و داستان و هنرهاي جديد مثل تئاتر و سينما متجلي مي‌شود.
زبان زیبا و هنری علاوه بر کارکرد خاصی که در اقناع و تاثیرگذاری بر مخاطب دارد، در درمان برخی تنش‌های روانی نیز کارساز است. که به آن ادبیات کارکرد درمانی دارد. فروید گوید: گوته با نوشتن کتاب «ورتر» خود را از رنجی طاقت‌فرسا می‌رهاند و دانته با نوشتن «کمدی الهی» با افسردگی مقابله می‌کند. در ادبیات با زبانی دیگرگون روبرو هستیم. زبان ادبیات سرشار از هنرهای کلامی ازجمله: جناس، تشبیه، استعاره، تناسب و... است. و هدف آن اقناع و برانگیختن عواطف است.

کارکرد زبان به عنوانِ تکيه گاه انديشه

زبان انسان علاوه بر نقش ارتباطي يک پديده جامعه‌شناختي است و نقش روانشناختي هم دارد که با عنوان تکيه‌گاه انديشه از آن ياد مي‌شود. بسياري معتقدند بیشتر فعاليت‌هاي ذهني انسان در قالب زبان شکل مي‌گيرد. اين واقعيت دانشمندان را به اين فکر رهنمون شده‌است که ادعا کنند اساساً زبان است که انديشه‌ورزي را به آدمي مي‌آموزد.
اگرچه ممکن است ساحتِ انديشه و زبان از يکديگر متمايز باشد، ولی نمي‌توان نقش زبان را در کيفيت انديشۀ انسان ناديده گرفت. معمولاً انديشه‌ورزان وخردمندان جامعه کساني هستند که قدرت زبان‌آوري بيشتري دارند و از ذخاير واژگاني بسياري سود مي‌برند. تفاوت‌هاي موجود بين باسوادان و بيسوادان گرچه حاصل دارا بودن اطلاعات، دانش و شناخت بيشتر از جهان است، همين تفاوت‌ها عملاً در ارتباط با پديدۀ زبان نوشتاري به وجود آمده است.

همان‌طور که گفته شد مرز بین کارکردهای زبان چندان مشخص و دقیق نیست. سیما وزیرنیا در کتاب «زبان‌شناخت» کارکردهای زبان را در جدولی خلاصه کرده‌اند:

کارکرد زبان به عنوان زبان ابزاری: «زبان ابزاری: برای برآوردن نیازهای روزمره به کار می‌رود. بعضی از مصداق‌های آن عبارتند از: مکالمه، نامه‌های بازرگانی، آگهی‌ها، تبلیغات، بعضی یادداشت‌ها.

نقش زبان به عنوان زبان تنظیم‌گر: نقش آن ایجاد نظم و قاعده در رفتار دیگران است. بعضی از مصداق‌های آن: راهنمایی‌ها، ایما و اشاره، دستورها و خواهش‌ها.

زبان تعامل از دیگر کارکردهای زبان: در روابط اجتماعی تفاهم ایجاد می‌کند. مانند گفت‌وگوها، نامه‌های دوستانه، ایما و اشاره، مباحثه‌ها.

زبان ابتکاری در ذیل کارکرد زبان: برای بیان عقاید شخصی به کار می‌رود. مانندِ یادداشت‌های شخصی، بازگوکردن دیدگاه‌ها دربا‌ی مسائل ازجمله ادبیات.

زبان تخیلی و خلاق جز نقش‌های زبان: بیان تخیلات و بدیعه‌گویی را ممکن می‌سازد. مثل داستان‌نویسی، نمایش‌نامه‌نویسی، سردن شعر و پانتومیم.

زبان پژوهش و تحقیق از دیگر کاربردهای زبان: نقش آن انجام تحقیق و کسب اطلاعات در زمینه‌های گوناگون است. مصاحبه‌ها، مباحثه، بحث‌ها و مقاله‌های تحقیقی از این نوع هستند.

زبان اطلاع‌رسانی جز مهم‌ترین کارکردهاي زبان : برای دادن اطلاعات در زمینه‌های گوناگون به کار می‌رود. گزارش‌های شفاهی و کتبی، مباحثه، استفاده از مواد بصری در اطلاع‌رسانی». (وزیرنیا، 1379: 26).

البته دسته‌بندی بالا کامل و جامع نیست. و به علت نقش و کاردهای مختلف و مهم زبان می‌توان مواردی را نیز به این جدول اضافه کرد و یا برخی موارد را در ذیل مجموعه‌ی دیگر قرار داد. به عنوان مثال: زبان ادبیات در ذیل زبان تخییلی جا می‌گیرد.

برای مطالعه‌ی بیشتر می‌توانید به سایت پرتال جامع علوم انسانیبروید و مقالات مرتبط با کارکرد زبان را مطالعه کنید. در این سایت 36 مقاله درباره‌ی کارکرد زبان یافت می‌شود. از منابعِ مقالات، با منبع‌های بیشتری آشنا ‌شوید.
منابع
1.    آهی، محمد و فیضی، مریم(1392). «نقش‌های شش‌گانه‌ی زبانی در ادبیات تعلیمی با تکیه بر یکی از قصاید سنایی»، پژوهش‌نامه‌ی ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شماره‌ی بیستم، صص 187-219.
2.    سلدن، رامان(1372). «راهنمای نظریه ادبی معاصر»، ترجمه‌ی عباس مخبر، تهران: طرح نو.
3.    گیرو، پی‌یر(1380). «نشانه‌شناسی»، ترجمه‌ی محمد نبوی، تهران: آگاه.
4.    یاکوبسن، رومن(1380). «زبان‌شناسی و شعرشناسی»، ترجمه‌ی کوروش صفوی، تهران: هرمس.

دانلود مقالۀ نقش هاي شش گانه زبان در ادبيات تعليمي با تکيه بر يکي از قصايد سنايي: کليک کنيد.

برای تهیۀ این فایل آموزشی ارزشمند به بخش محصولات رواد مراجعه فرمایید.

   با آرزوی موفقیت روزافزون

دکتر فاطمه حکیما

استاد دانشگاه و پژوهشگر مباحث بینارشته ای