معني شناسي زبان

  ذهن انسان استعاری است یعنی انسان از طریق استعاره جهان را می‌اندیشد. در زیرمجموعه استعارها طرح واره هستند. روان شناسان معتقدند هر چیزی که انسان بفهمد طرح واره ای در ذهنش خلق می‌شود و لیکاف بر این باور است که ذهن انسان استعاری است. یعنی هر چیزی که در ذهن فهمیده می‌شود از طریق استعاره هاست. یعنی استعاره ای از آن مفهوم در ذهن او ایجاد شده است. پس ما به عنوان معلم، سخنور، نویسنده، هنرمند و همۀ انسانها که می‌خواهیم با دیگران ارتباط موثر داشته باشیم باید منظور خود را به گونه ای شیوا و بلیغ بیان کنیم یا بنویسیم که استعارۀ آن در ذهن مخاطب شکل بگیرد. لیکاف و جانسون به آن می‌گویند استعاره های تصوری. طرح واره ها در ذیل استعاره های تصوری قرار دارند. تعداد طرح واره ها بسیار زیاد است، اما سه طرح واره پرکاربردتر از باقی است که به نوعی می‌توانیم بگوییم دیگر طرح واره ها از‌ آنها به وجود آمده اند. این طرح واره های اصلی یا مادر عبارتند از:

طرح وارۀ حرکتی

طرح وارۀ حجمی

طرح وارۀ قدرتی

طرحواره ها تنها راهی است که موجب می‌شود در ذهن و روان متعلم تأثیر بگذاریم. به همین منظور هر معلم، سخنور و هر شخصی که می‌خواهد سخنش گیرا باشد و بر مخاطب اثر بگذارد باید راه های خلق معنی، یعنی ایجاد طرحواره ها، را بیاموزد. همۀ زیبایی های کلامی و آرایه های لفظی و معنوی ادبی برای همین هست که خلق معانی کند و در قلوب و نفوس تأثیر بگذارد.

به این حکایت سعدی در گلستان توجه کنید:

در جامع بعلبک وقتی کلمه‌ای همی‌گفتم به طریق وعظ با جماعتی افسرده، دل مرده، ره از عالم صورت به عالم معنی نبرده. دیدم که نفسم درنمی‌گیرد و آتشم در هیزم تر اثر نمی‌کند.
سعدی با تشبیه مضمر، مخاطب خود را به هیزم تر تشبیه کرده است. تضاد بین آب و آتش برقرار است. همان‌طور که کبریت تر آتش نمی‌گیرد، هیزم تر هم آتش شعله ورنمی شود. منظور سعدی آنست که مخاطب در فضای دیگری سیر می‌کند، طرحواره های ذهن آنان با آنچه سعدی مدنظر دارد، فرسنگ ها فاصله دارد.
د رادامۀ حکایت آمده است: دریغ آمدم تربیت ستوران و آینه داری در محلت کوران ولیکن در معنی باز بود و سلسلۀ سخن دراز. در معانی این آیت که «و نَحن اَقرَبُ الیه مِنْ حَبل الورید» سخن به جایی رسانیده که گفتم:
دوست نزدیکتر از من به من است
وینت مشکل که من از وی دورم
چه کنم با که توان گفت که او
در کنار من و من مهجورم
من از شراب این سخن مست و فضالۀ قدح در دست که رونده‌ای بر کنار مجلس گذر کرد و دور آخر در او اثر کرد و نعره‌ای زد که دیگران به موافقت او در خروش آمدند و خامان مجلس به جوش.
گفتم ای سبحان الله دوران با خبر در حضور و نزدیکان بی بصر دور.
فهم سخن چون نکند مستمع
قوت طبع از متکلم مجوی
فسحت میدان ارادت بیار
تا بزند مرد سخنگوی گوی

سعدی استادِ نظامیۀ بغداد بود، پس باید کاربرد زبان در تربیت را بداند تا سخنش اثر کند و به قول خودش آتش کلامش بر هیزم تر تاثیرگذار باشد. بنابراین تنها راه یادگیری موثر ایجاد طرحواره در ذهن متعلمان است. برای دستیابی به این منظورباید ارتباط خلاق کلامی و غیرکلامی شکل بگیرد. کنایه، تناسب، سجع، کوتاهی جملات، شبه جمله، به کار بردن روایت / حکایت، ضرب المثل، تناقض و تضاد و ... در تأثیرگذاری کلام بسیار موثر است. چونان که سعدی از‌ آنها بهره می‌برد تا طرحواره های مطمح نظر خود را در ذهن و روان مخاطب فعال کند.

*******************

طرحواره ها و تعلیم و تربیت:

یعنی انسان از طریق استعاره جهان را می‌اندیشید. در زیرمجموعه استعارها طرح‌واره هستند. روان شناسان معتقدند هر چیزی که انسان بفهمد طرح‌واره‌ای در ذهنش خلق می‌شود. طرح واره های ذهن ما به اندازۀ عمرمان سن دارندو حتی پیش از تولد ما آن هنگام که در شکم مادر بوده ایم، طرح واره هایی در ذهن ما درحال شکل گیری بوده است.

بنابراین طرح واره های ما بر می‌گردید به دوران کودکی، مثلاً طرح‌وارۀ محبت ازطریق رفتار محبت آمیز مادر در ذهن ما جایگیر شده است. حالا فرزندانی را در تصور کنید که بدسرپست بوده اند. این‌ها از طرح‌وارۀ محبت چه چیزی در ذهنشان ترسیم شده‌است؟ چه تجربه‌ای زیستی دربارۀ این احساس دارند؟ به جای محبت و دوست داشتن طرحوارۀ کینه و عداوت و به جای دوست داشته شدن، طرح وارۀ حقارت و نفرت از خود، در وجودشان لانه کرده است.

این کودکان بیشتر و پیشتر از طرحوارۀ محبت، کینه و دشمنی و بدرفتاری را تجربه کرده اند. دشمنی را خوب می‌شناسند، اما با مفهوم محبت بیگانه هستند، زیرا طرحوارۀ محبت در ذهنشان شکل نگرفته‌است تا بوده تحقیر دیده‌اند. پس با تحقیر خوگرفته اند. و کار معلم در رفتار با این دانش‌آموز سخت است. معلم اول باید طرحوارۀ محبت را در ذهن او جایگیر کند. او باید و تکنیک هایی بیاموزد تا بتواند معلم نمونه و تأثیرگذار در زندگی دانش آموزانش باشد. برگرفته از (https://ravaad.ir/karbordezaban)

***********
براي مطالعه ي بيشتر:

https://ravaad.ir/karbordezaban؛

معنی شناسی کاربردي از دکتر کوروش صفوی؛

استعاره هایی که با‌ آنها زندگی می‌کنیم از جورج لیکاف و مارک جانسون؛

«استعاره مبنای تفکر و ابزار زیبایی آفرینی» از اومبر تواکو، مایکل ردی، جورج لیکاف، جان رابرت تیلر، جوئل واینسهایمر و ریچارد مورن.

دربارۀ معني شناسي تحقيق و پژوهش هاي بسياري شده است:

- دانلود مقالۀ «معنی شناسی شناختی تجربه عشق در گلستان سعدي»،

- دانلود مقالۀ «تحلیل ساختار زبان قرآن، در چارچوب نظریۀ معاصر استعاره».

نویسنده و پژوهشگر

دکتر فاطمه حکیما