ادبیات انقلاب اسلامی

ادبیات انقلاب اسلامی 
ادبیات پس از بهمن 1357 را ادبیات انقلاب اسلامی می‌گویند که در ذیل ادبیات پایداری و ادب متعهد قرار می‌گیرد. ازآنجا که کشورهای بیگانه تحریم‌های ظالمانه و ستم‌های زیادی بر ملت ایران تحمیل کرده اند، ادبیات که متأثر از اجتماع است، تحت‌تأثیر گفتمان‌های رایج جامعه قرار گرفته و تولیدات قلمی و هنری نویسندگان و هنرمندان این دوره با مفاهیم آزادی، شهادت، استقلال، خودکفایی، سرافرازی، و مبانی اعتقادی و ... تولید شده است.

ایمان و سعی بر عمل به دستورات اسلام و قرآن از مهم‌ترین ویژگی‌های مفهومی و محتوایی ادبیات این دوره است. الله به‌عنوان حقیقت مطلق و اطاعت از دستورات او و جانشینانش در رأس اندیشۀ شاعران و نویسندگان این دوره قرار دارد.از همین رو به آن ادبیات متعهد هم می‌گویند.

تعریف ادبیات پایداری
ادبیاتی که مقاومت و پایداری را با زبان ادبی و هنری بیان کند، ادبیات پایداری نام دارد. مفهوم مقاومت و ایستادگی در برابر سختی‌ها و مشکلات معنا می‌یابد. و ادبیات پایداری یعنی مفاهیم ایستادگی و مقاومت را به زبان ادبی و هنری بیان کنیم.
ادبیات از اجتماع تأثیر می‌گیرد. و زمانی که جامعه درحصار مشکلات زندانی شده‌باشد، گفتمان پایداری، مقاومت و در جبهۀ مقابل آن گفتمان سرسپردگی مطرح می‌شود.
مشکلات و موانع سنگِ محک جامعه است. جامعۀ ریشه‌ار و اصیل به جان می‌کوشد تا ریشه‌هایش بر زمین و برگهایش پرثمر با شاخه‌هایی رو به آسمان سرافراز و خرسند مقاومت کند و اگر بادهای مخالف خدشه‌ای بر برگ، ساقۀ و شاخۀ آن وارد کند، اما ریشۀ آن اصیل و پرغرور ایستاده و از کیان خود دفاع می‌کند. بنابراین جامعۀ اصیل و مستحکم درمقابل جنگ و فقر و فشار و ... می‌ایستد.

سابقۀ ادبیات پایداری
ادبیات پایداری حاصل تلاش و مقاومت انسان‌ها در مقابل مشکلات و سختی‌هاست. سابقۀ ادبیات پایداری در کشور عزیزمان ایران به سال‌های بسیار دور می‌رسد. گفتمان پایداری و مقاومت، مفاهیم: صبر، شکر، قناعت، رضا، ایثار، شهادت، شهامت، شجاعت، ایمان، تعهد، حب وطن، ... را فرامی‌خواند و نمادهایی چون لاله، سرو، سرخ، ارغوان ... را می‌پروراند.

سرچشمه
ادبیات پایداری ایران وامدار دین مبین اسلام، قرآن و روحیۀ نستوه و ایران‌مداری مردم است. آنان هرگز اجازه نداده و نمی‌دهند که اندک و کمتر از اندکی از خاک وطن در دست اجنبی بیفتد و هرگز در برابر مشکلات و سختی‌ها قد خم نمی‌کنند. بی‌شک خلق گفتمان‌های دفاع مقدس برگرفته از تعالیم اسلام، قرآن و احادیث اهل بیت و پیامبران الهی است. و از روحیۀ شجاعت و غیرت مردان و زنان این سرزمین در طول تاریخ شکل گرفته‌است.

گرایش ادبیات پایداری
درحدود 30 دانشگاه‌ کشور درمقطع کارشناسی ارشد در گرایش ادبیات پایداری دانشجو می‌پذیرد، ازجمله باهنر کرمان، تهران، شیراز، سیستان و بلوچستان، سمنان، ارومیه و برخی دانشگاه‌ها مانندِ دانشگاه سمنان، گرایش ادبیات پایداری را در مقطع دکتری ایجاد کرده‌ا‌ند.

منابع آزمون کارشناسی‌ارشد و دکتری ادبیات انقلاب اسلامی 
ضرورت توجه به این جنبه از فرهنگ و ادبیات، موجب شد تا دو واحد نظری با عنوان ادبیات انقلاب اسلامی در وزارت علوم برای رشتۀ زبان و ادبیات فارسی تصویب شود. منبع اصلی این واحد درسی، کتاب ادبیات انقلاب اسلامی است. این کتاب زیرنظر دکتر محمدرضا ترکی، در سال 1394 نوشته شده‌ و انتشارات فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی آن را چاپ کرده‌است. از منابع فرعی این واحد درسی می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد:
-    ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، نویسنده: غلام‌رضا کافی، ناشر: مجتمع فرهنگی عاشورا (دو جلدی)، 1393.
-    ساحت‌های مطالعاتی ادبیات انقلاب اسلامی، نویسنده: محمدرضا سنگری؛
-    ادبیات دفاع مقدس، نویسنده: محمدرضا سنگری؛
-    فولادی محمد و بهاالدین اسکندری، شعرانقلاب اسلامی و ادبیات پایداری، قم: نشر المصطفی (ص)؛
-    نقد و تحلیل ادبیات انقلاب اسلامی، تألیف منوچهر اکبری، انتشارات سازمان مدار؛
-    درآمدی بر ادبیات داستانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فریدون اکبری شلدره‌ای، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛
-     کتاب نقد و تحلیل ادبیات انقلاب اسلامی؛
3 - بخش اول شعر، فریدون اکبری؛
4 - شعر انقلاب اسلامی، دکتر صابر امامی؛
5 - شعر مقاومت و دفاع مقدس، افسانه شیرشاهی؛
6 - نثر نوین فارسی، حسن کامشاد؛
7 - ادوار نثر فارسی، هرمز رحیمیان.
آنچه انتظار می‌رود دانش‌جویان در پایان نیم‌سال تحصیلی از این واحد آموزشی یاد بگیرند، به شرح زیر است:
-    تعریف ادبیات انقلاب اسلامی و پیشنیۀ آن؛
-    ویژگی کلی ادبیات انقلاب اسلامی؛
-    آشنایی با مفاهیم و شگردهای هنری و کلامی انواع ادبی ادبیات انقلاب اسلامی در حوزۀ نظم و نثر؛
-    خاطره‌نویسی در ادبیات انقلاب اسلامی؛
-    بررسی وصیت نامه در ادبیات انقلاب اسلامی؛
-    زندگی نامۀ داستانی در ادبیات انقلاب اسلامی؛
-    توجه به ادبیات انقلاب اسلامی درهر قالبی (نظم، نثر، داستان، کوتاه‌نویسی، خاطره‌نوسی، گزارش‌نویسی و ...) با تکیه بر رویکردها و نظریه‌های ادبی.
و و و

در تحلیل گفتمان‌های انقلاب اسلامی حسینعلی قبادی، استاد دانشگاه تربیت مدرس، می‌گوید: «برای پرداختن به ریشه‌های نمودهای گفتمانی انقلاب اسلامی در میراث پیشینیان، توجه به پیوندهای بینامتنی نیز ضرورت دارد. به نظر می‌رسد این چارچوب تلفیقی مبنایی مناسب برای داوری دربارۀ سابقۀ دبیات انقلاب اسلامی و بررسی یکپارچۀ زمانه (تاریخ، اجتماع، سیاست) و زمینه (فرهنگ، باورها، معنویت و آیین) باشد. براساس نظر باختین به آن پیوستار زمانی – مکانی( کررونوتوپ) می‌گویند. (ترکی، 1398: 65) باید گفت ادبیات انقلاب هم به نقد‌ ادبي‌ مربوط‌ است، هم به تاريخ انديشه ها.

معرفی برخی شاعران انقلاب

به مقالۀ قیصر امین پور  مراجعه کنید.

به مقالۀ موسوی گرمارودی مراجعه کنید.

طاهرۀ صفارزاده

دکتر طاهره صفّارزاده شاعر، نويسنده‌، محقق و مترجم در 27 آبان 1315 در سيرجان در خانواده‌اي متوسط که پيشينه‌اي عرفاني داشتند، متولد شد. در 6 سالگي تجويد و قرائت و حفظ قرآن را در مکتب محل آموخت‌. تحصيلات ابتدايي و متوسطه را در کرمان گذرانيد. نخستین شعر را در 13 سالگي سرود که نقش روزنامه ديواري مدرسه شد. اولين جايزه شعر را که يک جلد ديوان جامي بود در سال چهارم دبيرستان به پيشنهاد دکتر باستاني پاريزي که آن زمان از دبيران دبيرستان بهمنيار بود، از رئيس آموزش و پرورش استان دريافت کرد.
نزد ملت ايران شهرت طاهره صفّارزاده با شعر «کودک قرن‌« پديد آمد. در امتحان ورودي دانشگاه در رشته‌هاي حقوق‌، زبان و ادبيات فارسي، و زبان و ادبيات انگليسي قبول شد و چون ترديد در انتخاب داشت خانواده‌اش به استخاره رجوع کردند و در نتيجه در زبان و ادبيات انگليسي ليسانس گرفت‌.
   مدتي به عنوان مترجم متون فني در شرکت نفت کار کرد و چون به دنبال يک سخنراني در اردوي تابستاني فرزندان کارگران مجبور به ترک کار شد، براي ادامه تحصيل به انگلستان و سپس به آمريکا رفت‌. در دانشگاه آيوا، هم در گروه نويسندگان بين‌المللي پذيرفته شد و هم به کسب ٭درجه ام. اف. ای نايل آمد.   طاهره صفّارزاده در زمينه شعر و شاعري نیز به دليل مطالعات و تحقيقات ادبي به معرفي زبان و سبک جديدي از شعر با عنوان شعر «طنين‌« توفيق يافت که در آغاز بسيار بحث‌برانگيز شد زيرا شعر مقاومت و طنز سياسي‌، حکومت‌پسند نبود. سرانجام در سال 55 به اتهام نوشتن شعر مقاومت ديني از دانشگاه اخراج و برای دومین بار به خانه‌نشينی و فراغت اجباری رفت. و در ايام تنهايي و مشاهده پاره‌اي خيانتهاي سياسي و اجتماعي، درونِ‌مذهبي او بيش از پيش متوجه حمايت خداوند گرديد و تحوّلي شديد در وی ايجاد شد آن گونه که در زمان خانه‌نشيني، تمام وقت خود را وقف خواندن تفاسير و مطالعات قرآني کرد. دکتر طاهره صفّارزاده در ماه مارس 2006 همزمان با برپائي جشن روز جهاني زن‌، از سوي سازمان نويسندگان آفريقا و آسيا   به عنوان شاعر مبارز و زن نخبه و دانشمند مسلمان برگزيده شد. او سرانجام در چهارم آبان 1387 در بيمارستان ايرانمهر ديده از جهان فرو بست.»(اکبری و خلیلی، 1389: 47).

شهر در خواب اسـت/ در شـهر خواب است/ در شهر/ در‌ شـهر/ در شـهر خواب‌ است‌/ شهر در خواب است. خواب است/ خواب است/ در شهر/ در شهر/ در شهر خواب است/ خواب است/ خواب است/ خواب/ خواب است (از مجموعه«طنین در دلتا»،13)

شهر مجازار مردم شهر است. در خواب بودن کنایه از غفلت مردم است. شعر انتقاد از اوضاع اجتماعی و سیاسی است.


همه جمعند/ و دست‌های ناشسته/ همراه خامه‌ای ها/ همراه میوه ها
درکام ها فرود می‌آیند/ نگاه‌های خیره‌شده برتصویر/ نگاه ناظران دلشده
با حسرت می‌گویند/ به به چه میوه‌هایی/ به به چه شیرینی هایی
(مردان منحنی، 1386: 200)
شعر در نقد اجتماعی و سیاسی دوران پهلوی است.
دست‌های ناشسته: کنایه از نیت پلید استعمارگران و درازدستی و چپاول ایشان.
دست شستن: آداب غذا خوردن اسلامی - ایرانی است.
میوه: ثمرۀ وطن.
همراه خامه‌ای ها: کنایه از نعمات ملل جهان سوم ؛ به ویژه کشور شاعر (ایران).
همراه میوه ها: کنایه از نعمات ملل جهان سوم ؛ به ویژه کشور شاعر (ایران).
نگاه ناظران دلشده: استعاره از ملت گرسنه که به دست استعمارگران چشم دوخته‌اند.

بوی سوختن/ بوی عود/ بوی عود را شنیده بودم/ بوی سوختن استخوان و عود را نه

(در پیشواز صلح،1386: 41)

عود: نماد مهمانی و سوروسات است.
بوی سوختن استخوان: کنایه از درد و رنج بغایت است. ذهن معطوف به مثلِ: «تا مغز استخوان نفوذ کردن» می‌شود.
بوی سوختن استخوان و عود با هم: تناقض و پارادکسی است که شاعر در بیان مفهوم ذهنی خود از آن سود جسته است.

من در مشایعت تابوت خود هستم/ ما در مشایعت خود هستیم
ای سربدار اول/ ای سربدار هزارم/ تو سربدار آخرنیستی/ اینها سران مغول هستند
تو ملت ایرانی/ و از نهایت ایمان/ به سوی بهشت آمدی/ بهشت زهرا/ بهشت بی‌حور/ بی‌غلمان
(بیعت بیداری،1386: 200)

-من : نماد ملت ایران است.
در مشایعت تابوت خود : دار خود را به دوش دارم. کنایه از اینکه منتظر شهادتم و از مردن باکی ندارم.
ما در مشایعت خود هستیم: ما کنایه از ملت ایران است.
ای سربدار اول: استعاره از شهیدان ایران در عهد قبل.
ای سربدار هزارم: استعاره از شهیدان ایران در عهد شاعر.
تو سربدار آخرنیستی: کنایه از اینکه راه مبارزه با ستم، همیشگی است و مربوط به یک عهد و دو عهد نیست.
سران مغول: کنایه از ظالمان.

برخی آثار دکتر طاهره صفارزاده:

• رهگذر مهتاب، از 1341 (چاپ دوم)
• سروده‌هایی به زبان انگلیسی، آیووا 1967م. - 1347ش.
• طنين در دلتا [و دفتر دوم]، از 1349(چاپ چهارم).
• سدّ و بازوان، ‌از 1350 (چاپ سوم).
• سفر پنجم،‌ از 1356 (چاپ ششم).
• حرکت و دیروز، از 1357 (چاپ دوم).
• بيعت با بيداري، از 1358 ‌(چاپ سوم).
• مردان منحني، ‌(چاپ اول).
• دیدار صبح، از 1366 (چاپ دوم).

دانش‌جویان مستعد و کوشا از این دو واحد نظری مطالب فراوانی را یاد خواهند گرفت و مهارت‌های ادبیاتی خود را بالا می‌برند.
نحوۀ ارزیابی پایانی
امتحان از مباحث نظری: 8 -10 نمره؛
کار پژوهشی و عملی: 10 نمره که شامل خلاصه‌نویسی و نگارش مقاله است.
•    قابل ذکر است:
-    سهم هر دانشجو برای تکلیف خلاصه‌نویسی پنجاه صفحه است. در خلاصه‌نویسی به نکات زیر توجه فرمایید:
1-    آدرس‌دهی دقیق. یعنی نوشته شود: نام نویسنده، سال چاپ و شمارۀ صفحه و در آخر اطلاعات شناسنامه‌ای کتاب بیاید.
2-    عین مطلب نویسنده یا نویسندگان بدون هیچ دخل‌و تصرفی نوشته شود.
3-    حذف در این خلاصه‌نویسی فقط در افعال اضافه، حروف ربط و اضافه صورت می‌گیرد و معنا و محتوا و چیدمان جملات و ... امانتدارانه منتقل می‌شود.

موضوعات پژوهشی
-    پیشینۀ تاریخ و تحولات تاریخی و ادبی دوره؛
-    تحلیل سبکی آثار این دوره؛
-    تحلیل زیبایی‌شناختی آثار ادبی انقلاب اسلامی؛
-    گفتمان‌ ادبیات انقلاب اسلامی؛
-    تحلیل محتوایی و شکلی (فرمی) شعر انقلاب اسلامی؛
-    نثر انقلاب اسلامی؛
-    داستان‌ و روایت در ادبیات انقلاب اسلامی؛
-    ادبیات نمایشی در ادبیات انقلاب اسلامی؛
-    تحلیل محتوایی و شکلی وصیت نامه‌ها؛
-    کوتاه‌نگاری‌ها؛
-    خلق اثر هنری از زندگی.

با سپاس فراوان

فاطمه حکیما

گروه علمی - آموزشی رَواد